Үткән җомга көнне башкалабыздагы “Ярдәм” мәчете төзелүенең алты еллыгын билгеләп үтте. Тантана вакытында бүләкләнүчеләр арасында әлеге гыйбадәтханә проектының авторы Айвар Саттаров та бар иде. Мәрасим тәмамланганнан соң, танылган архитектор белән очрашып, кызыксындырган сорауларыбызны бирдек.
– Йөз ел элек биредә Пороховой бистәсенең икенче мәчете торган, хәзерге вакытта мәчет ихатасында көйләнгән зур Рамазан чатыры урынында Казаныбызның соңгы ишаны Гарифулла хәзрәт Гайнуллинның бакчасы шаулап утырган, дип сөйләделәр. Бу хәл сезгә мәгълүм идеме?
– Кызык: әлеге мәчет алты ел элек җомга көнне, 19 июльдә ачылган иде. Быел да тантана 19 июльдә, җомга көнне уздырылды. Дөрес, алты ел элек ураза вакыты иде. Заманында монда мәчет булганлыгын мин белә идем. Аллаһы Тәгалә шулай кушкандыр инде: шәһәр җитәкчеләре бу урынны “Ярдәм” мәчете салу өчен бирде. Мәчет кенә түгел, күрмәүчеләрне тернәкләндерү, Коръән укырга өйрәтү үзәге булган Россиядәге беренче мәркәз бу! Дөрес, дистә ел элек кечкенә бер әрәмә, сазлык иде бу урында. Төзелеш эшләрен башлаганчы, бирегә әллә ничә йөк машинасы балчык, ком ташырга туры килде. Алдан ук күп вазифалы мәгърифәт мәркәзе булачагын белгәнгә, аны заманча, үзенчәлекле, милли традицияләребезне дәвам иттерүче бина итеп проектларга тырыштым. Ул шулай килеп тә чыкты.
Үзәк үз тормышы белән яши, һаман киңәя. Әле менә янәшәдә спорт бинасы кормакчылар. Башта архитектура идарәсендә, шәһәребездә спорт корылмалары күп бит, шунда барып шөгыльләнсеннәр, дип каршы килгәннәр иде. “Алар бит – күрмәүчеләр. Еракка барып йөрү уңайсыз булачак”, – дип аңлаткач, ризалык бирделәр. Фатих Әмирханның “Фәтхулла хәзрәт” дигән повесте бар бит әле. Мондый мәчетләр барлыкка килүне, шәһәребездәге уңайлыкларны Фәтхулла хәзрәтнең хыяллары тормышка ашу дип әйтергә була, минемчә. Әлеге әсәрне яшүсмер чакта фантастика дип укыган идем. Хәзер ул фантастика – чынбарлык бит.
– Колшәриф мәчетен проектлауга сезнең дә өлеш керде. Казан Кремле эчендәге әлеге мәһабәт мәчетне күреп, канәгатьләнү кичерәсезме? Их, менә болайрак эшлисе калган икән, дип үкенгән чаклар юкмы?
– “Колшәриф” – иң беренче проектым иде. Ике этапта конкурс үткәрелде. Ике этапта да мин җитәкләгән төркем җиңде. Дөрес, башкаларның да шактый өлеше керде. Беренче тәҗрибә булганга, проектлау эше шактый авыр барды. Ул вакытта республикабызда мәчетләр аз иде. Җәмигъ мәчетенең нинди булырга тиешлеген чамалау өчен, Төркиягә, Мисырга, Берләшкән Гарәп Әмирлекләренә барып кайттык. Безнең алда, заманча, татарча булсын, төрек, гарәп мәчетләренә дә охшамасын, дигән максат куелды. Бу таләпләрне үтәү бик авыр булды. Ул тугыз ел төзелде. Хәзер Казан Кирмәнен шул мәчеттән тыш күз алдына да китереп булмый. Бер генә иҗат кешесе дә үз эшеннән тулаем канәгать түгелдер инде. Бу эшкә катнашуым белән горурланам. Иң мөһиме ул борынгы кирмән эчендә матур, табигый урнашты. Әнә Хрущев үз заманында Мәскәү Кремлендә Съездлар сарае салдырды. Нәтиҗәдә берничә тарихи бинаны җимерергә, күп акча түгәргә туры килде. Ул бүген дә анда, архитектура ансамблен бозып, ят элемент булып тора.
– Заманында республика җитәкчеләре, “Колшәриф” манарасы Сөембикә манарасыннан биегрәк булмасын, дигән таләп куйган, диләр…
– Әйе тик хикмәт биеклектә түгел. Дөрес таләп бу. Сөембикә манарасы – татар милләтенең, Казанның үзенчәлекле символы, изге урыны ул. Мәчет матур, әмма бераз зуррак, киңрәк килеп чыкты. Бераз җыйнаграк кирәк иде.
– Андый очракта мәчеткә кеше азрак сыя бит. Әле Казанда берничә дистә мең кеше сыйдырышлы зур җәмигъ мәчет төзергә ниятләп йөрибез.
– Тормыш алга таба бара. Бүген – монысы, иртәгә тегесе кирәк. Бөтенесен берьюлы күзаллап, күреп-чамалап бетереп булмый.
– 25 июль көнне башкалабызның Тау өсте (Нагорный) бистәсендәге “Иман нуры” мәчетендә дә тантаналы кичә булачак. Ул гыйбадәтханә дә сезнең проект буенча төзелгән.
– “Иман нуры” – өч манаралы, матур гына мәчет. “Унистрой” ширкәтенең ярдәме белән төзелде. Рәхмәт аңа! Бу мәчетнең үзенчәлеге шунда: ул инвалид, ятим балалар белән шөгыльләнә. Күптән түгел әлеге төзелеш оешмасы мәчет каршында, балалар уйнасын өчен, бик күркәм мәйданчык ясап куйды. Мәчет проектларын ясаганда, мин моны күптәннән күздә тотып эшлим. Хәзерге мәчетләрнең менә шундый социаль яклау үзәкләренә дә әверелүе – бик куанычлы хәл. Халык белән шулай эшләгәндә генә дин юлына басучылар сафын ишәйтергә була.
– Мәчетләр проектлауны дәвам иттерәсезме? Нинди ниятләрегез бар?
– Минем проект буенча Татарстанда, Башкортстанда һәм Казахстанда унөч мәчет төзелде. Хәзер Залесный бистәсендә, “Бәхетле” кибете артында матур гына, зур гына ундүртенче мәчетем салына. Ул да бер үзәк булачак. Алла боерса, киләсе елда сафка басачак. Төп хыялым – Казанның җәмигъ мәчетен булдыру. Конкурсы игълан ителмәсә дә, проектын ясап, интернетка куйдым инде. Туктап тормыйм, баш эшли бит. Ул ун мең кешегә исәпләнгән.
– Егерме мең кешегә исәпләргә кирәкми микән?
– Кирәкми. Бездәге табигый шартлар андый зур мәчет тотарга мөмкинлек бирми. Андыйны тоту бик кыйммәткә төшәчәк. Бездә кыш шактый салкын. Елга ике мәртәбә генә тулачак бәйрәм мәчете бит ул. Мин аны зур бер дини мәгърифәт үзәге итеп күз алдыма китерәм. Анда дини китапханә ясап, университет базында ята торган бөтен дини әдәбиятны, дини кулъязмаларны җыеп сакларга, бөтен структурасы белән Татарстан Диния нәзарәтен дә күчерергә була. Татарстанның ислам дине үзәге булырга тиеш ул.
Рәшит Минһаҗ
