Көнбатыш Себернең татар халкы белән мәдәни-агарту эшендә иң куәтле чараларның берсе – туган телдә газеталар чыгару булды һәм шулай булып кала да.
Себер татар матбугатының тарихы аз өйрәнелсә дә, беренче мәгълүматларны бөртекләп КПССның Төмән өлкә комитетының идеология бүлегендә күп еллар эшләгән тарих фәннәре кандидаты Изил Гарифуллинның китапларыннан табып була.
1922-1923 елларда партиянең Төмән губерна комитетының мөселман секциясе тарафыннан «Юксыллар чаткысы» газетасы чыга, аның редакция коллегиясендә Хәмит Хөснетдин улы, Г.Вәлиев, О.Вахитов хезмәт куя.
1924-1932 елларда Төмән, Тубыл һәм Ишим округлары үзәге Свердловск шәһәрендә урнашкан Урал өлкәсенә кергәндә, төбәкнең татар халкы өлкә газетасы «Коммунист»ны алдыра, ул 1925 елда «Сабан һәм чүкеч» дип үзгәртелә, 1930 елда «Социализм юлы» дип атала. Җирле газеталардан тыш, төбәкнең татар халкы арасында татар телендә үзәк басмалар, шулай ук рус телендә газета-журналлар таратыла. Мәсәлән, илнең шәһәрләрендә һәм эшчеләр поселокларында «Эшче» газетасын, авылларда БКП (б) Үзәк Комитетының татар—башкорт бюросы тарафыннан нәшер ителә торган «Игенчеләр»не укыйлар. Үзәк татар газета-журналлары редакцияләрендә җирле укучылар вәкилләреннән эшче хәбәрчеләр булган. 1924 елда Төмән өлкәсенең Тубыл округының Чернаково (хәзерге Вагай) районына гына да активистлар җыелышында «Эшче» һәм «Игенчеләр» газеталары хәбәрчеләре тарафыннан 20 кешене тәкъдим итәргә карар кылына. Алар арасында Б.Гарифуллин, К.Кутков, Т.Камалетдинов, Б.Рагачурин, К.Фәтхетдинов, Х.Маняпов бар.
1930 елларда, Төмән, Тубыл һәм Ишим округлары Омск өлкәсенә кергәндә, төбәкнең татар халкы арасында татар телендә «Сталин юлы» газетасы таратыла. Татар телендә газеталар шулай ук Тубылда («Колхоз юлы») һәм Ялуторда («Коллектив хуҗалык») чыга. Төмәннең «Красное знамя» округ газетасы җирле халыкның тормышы һәм эшчәнлеге турында вакыт-вакыт татар телендә кушымталар чыгара. Төмән районының Ямбай авылында татар телендә стеклографта күп тиражлы газета чыга.
1932 елда Урал өлкәсендә татар һәм башкорт телләрендә 31 газета, шул исәптән бер өлкә, ике округ һәм 28 район газетасы чыга. 1932 елда өлкә татар газетасы «Социализм юлы» ның тиражы 12800 данә тәшкил итә, хәбәрчеләр саны 2 меңгә якын була.
Сугыштан соңгы чорда җиде ел дәвамында (1956-1963) Төмән өлкәсенең Тубыл шәһәрендә 1000 тираж белән «Ленин юлы» исемле татар газетасы чыга. 1953-1954 уку елында Д.И.Менделеев исемендәге Тубыл дәүләт педагогия институты дәүләт әһәмиятендәге социаль заказны үтәп, филология факультетының рус-татар бүлегендә укытучылар әзерли башлый. Бу елларда Тубыл педагогия институтында себер татарларының рухи мәдәниятен үстерүгә зур өлеш керткән Казаннан яшь укытучылар – Фәрит Хатыйпов («Ленин юлы» газетасына нигез салучы), Азат Әхмәдуллин, Габделхәй Әхәтов, Гомәр Саттаров эшли. Аларның язмалары, мәкаләләре яшь укучылар, студентлар арасында газетаның абруен күтәрәләр.
Күпмилләтле Төмән өлкәсендә 1989 елда 250 меңнән артык татар яши. Үзгәртеп коруның беренче елларында татар телендә дүрт битле «Яңарыш» газетасын чыгару турында карар кабул ителә. Газетаның редакторы итеп Азат Сәгыйтовны билгелиләр. 1990 елның 15 сентябрендә бу газетаның беренче саны чыга.
Азат Гыйззәт улы 1940 елның 15 декабрендә Тубыл районының Уба (Алга) дигән кечкенә генә авылында туа.
Булачак «Яңарыш» газетасы редакторының әтисенең исеме Гыйззәтулла Гафиятулла улы иде. Азат 6 айлык чагында әтисен сугышка алалар. Озак елларын улы әтисе турында мәгълүмат эзләүгә багышлый, архивларга мөрәҗәгать итә, ләкин уңышсыз. Җиңүнең 30 еллыгы елында хатларның берсенә СССР Оборона министрлыгыннан җавап килә: «Кече политрук Сәгыйтов Гыйззәт Гафият улы, 874 нче укчы полк ротасының сәяси җитәкчесе, 1942 елның 16 июнендә яралардан вафат була. Ленинград өлкәсенең Бологое станциясенең Троицк зиратында җирләнә. Бүлек инспекторы А. Смирнов. 20.10.1975 ел».
Азат Сәгыйтов илебез өчен катлаулы реформалар һәм үзгәртеп корулар чорында чирек гасыр Тубыл районы мәгариф учреждениеләрендә укытучы, завуч, директор булып эшләгәннән соң, татар иҗтимагый оешмасын оештыру һәм аңа җитәкчелек итү өчен Төмән өлкәсе администрациясе тарафыннан чакырыла.
Россия Федерациясенең атказанган укытучысы Рәшидә Корман кызы Бакиева 1956-1961 елларда Тубыл педагогика институтының филология факультетының рус-татар бүлегендә укый: «Курсташым Азат Гыйззәт улы үзенең ачыклыгы, ихласлыгы, эмоциональлеге белән истә калды. Ул бик яхшы җырлый, үзешчән сәнгатьтә катнаша, яхшы укый, педагогик династиягә нигез салучы Фатыйма Гайнетдин кызы Гали-Әкбәрова алып барган рус теле һәм шигърияте сөючеләр түгәрәгенә йөри.
Азат Сәгыйтов язмалары, студент чагында ук, 1957-1963 елларда Тубылда чыга торган «Ленин юлы» исемле татар газетасында басыла башлый. 1961 елда аны, талантлы студентны, «Ленин юлы»на үзхәбәрче булып эшкә алалар. 1990 елда Төмәндә өлкә газетасы «Яңарыш» ачылгач, бик кирәк булган журналистлык осталыгы менә кайда чарлана башлаган!»
Азат Сәгыйтовка язмыш үзенең иң яраткан баласы – газетаны оештыру, аякка бастыру өчен 15 ел гомер биргән.
«Яңарыш» газетасы баш мөхәррир Азат Гыйззәт улы һәм ул җитәкләгән коллектив күпсанлы татар аудиториясендә, шулай ук Төмән өлкәсенең киң җәмәгатьчелегендә зур абруй казанды.
Азат Сәгыйтов үз вазыйфаларын профессиональ рәвештә башкарып кына калмыйча, татар теленә мәхәббәт тәрбияләүче, кешеләр, гореф-гадәтләр, тарихи бергәлек турында сөйләүче, өлкә администрациясе сәясәтен грамоталы алып баручы, белемле, эшкә сәләтле, талантлы коллектив булдыра алды.
Газета җирле татарларның телен, мәдәниятен, гореф-гадәтләрен саклау буенча актуаль мәсьәләләрне күтәрә, халыклар арасындагы дуслыкны ныгытырга ярдәм итә. Ул яшь буынны намуслылык, туган якка һәм Ватанга мәхәббәт рухында тәрбияләүдә, динне торгызуда һәм аның ролен күтәрүдә ярдәм итә.
Газета беренче көннәрдән үк, редакторы Азат Сәгыйтовның армый-талмый кайгыртуы һәм оста җитәкчелеге аркасында, үз вакытында чыга, укучылар аны түземсезлек белән көтәләр. Ул татар һәм рус классик, заманча әдәбиятын камил белә. Шуның нәтиҗәсендә газета мәйданчыгында «Әдәби Төмән» әдәби берләшмәсе барлыкка килә. Азат Сәгыйтов җитәкчелегендә татар матбугаты активистларының әсәрләре редакцияләнде һәм төзәтелде. Ул – танылган язучының, Габдулла Тукай исемендәге премия лауреаты Якуб Зәнкиевнең «Ялкында өтелгән мәхәббәт» һәм «Кайчыколак» китаплары, шулай ук җирле шагыйрьләрнең шигырьләр җыентыклары мөхәррире.
Азат Гыйззәт улы татар халкы мәдәнияте тарихында тирән эз калдырды. Аның «Яңарыш» газетасыннан соң икенче баласы «Бирешмә, сакла газетаны!» китабы була, аны үзенә күрергә насыйп булмады.
Китапның басылу тарихы шундый. Азат Гыйззәт улының чакыруы буенча 2004 елның январь ахырында Төмәнгә Казаннан күренекле татар шагыйрьләре – Рафис Корбанов, Газинур Моратов, Шәүкәт Гаделша килеп китте. Алар Сәгыйтов иҗаты белән күптән таныш булалар һәм аңа Татарстан Республикасы язучылар берлегенә керергә тәкъдим итәләр. «Әдәби Төмән» клубының ачык утырышында үз китабыбызны бастырып чыгару шарты белән язучылар берлегенә керү өчен рекомендация бирергә булалар.
Бу истәлекле көннән Азат Гыйззәт улы зур тырышлык белән куелган бурычны үтәүгә керешә. Азат Сәгыйтов өчен шулай ук «Яңарыш» газетасының 15 еллык юбилее да этәргеч булды. «Яңарыш» — аның борчулары һәм шатлыгы, йокысыз төннәре, милли тамырларына кайтуы, фикерләүнең һәм дөньяны кабул итүнең яңа дәрәҗәсе, аның менталитетының яңа күтәрелеше, яшәү рәвеше, күңел һәм йөрәк торышы. Китапка ул 15 ел эчендә язылганнарның барысын да кертергә карар кылган. Китапның исеме – себер татарларының күренекле язучысы, Габдулла Тукай исемендәге премия лауреаты, рухландыручысы Якуб Зәнкиев хатыннан алынган сүзтезмә: «Бирешмә, сакла газетаны!». Сәгыйтов белән Зәнкиев бер-берсен Тубыл районында мәгариф өлкәсендә эшләгәндә күптән белгәннәр. Алар еш очрашканнар һәм телефоннан шалтыратышканнар. Якуб Камали улы газета редакциясенең өлкән дусты, әдәби киңәшчесе һәм ышанычлы тылы була. Ул, «Яңарыш»ны яклап, җитәкче органнарга күп тапкырлар хат язып мөрәҗәгать иткән, Азат Гыйззәт улы белән бергә газетаны саклаган.
Китап авторы кереш сүзендә укучылары алдында күңелен ачып бирә: «15 ел буена көрәшә-көрәшә газетаны ничек булса да саклап калу турындагы мәкаләләремне җыярга тырыштым мин бу китапчыкта. …Минем өчен шушы 15 ел чын-чынлап зур һәм мөһим көрәш кыры иде».
Азат Гыйззәт улын Себер татарлары гына түгел, Россиянең башка төбәкләре дә белә. Казан һәм аның бөек талантлары Азат Гыйззәт улын якты офыкларга, матур киләчәккә алып барды. Китаптагы «И, Казан, нурлы Казан, моңлы Казан» дип исемләнгән 25 битлек бүлек Казанга сәяхәтләргә, татар мәдәнияте, әдәбияты, сәясәте һәм сәнгатенең кызыклы кешеләре белән очрашуларга багышланган. Азат Гыйззәт улы үзенең тынгысыз йөрәгенең бөтен кайнарлыгы белән илһамланып яза. Азат Гыйззәт улының зирәклеге һәр сүзендә, һәр юлында. Азат Сәгыйтов Казанда еш була – Бөтендөнья татар конгрессы ел саен газета редакторларын өч көнлек җыенга җыя. Анда ул хезмәттәшләре белән аралашты, аларга үзенең бай тормыш тәҗрибәсен тапшырды, алардан барлык яхшы, прогрессив, якты һәм алдынгы нәрсәләрне кабул итте. «Яңарыш» газетасына Россиянең күп кенә төбәкләрендә нәшер ителә торган газеталар арасында һәрвакыт призлы урын бирелде. Татар газеталары редакторлары «Яңарыш» уңышларын, шул исәптән редактор Сәгыйтов тәҗрибәсен пропагандалыйлар. Татарстанның танылган кешеләре Азат Гыйззәт улын яхшы беләләр, аны җылы кабул итәләр, һәрвакыт рәхәтләнеп аралашалар.
Азат Гыйззәт улы Казанның журналистлары, язучылары, шагыйрьләре һәм сәясәтчеләре арасында хөрмәтле кеше иде. Татарстаннан ул бик күп китаплар, журналлар, аудио – һәм видеокассеталар алып кайтты, аларны үзенең танышларына һәм якыннарына бүләк итте. Казаннан канатлы, рухи яктан бай, яңа идеяләр һәм киләчәккә планнар белән кайта иде. Казанга бару, мәдәният, сәнгать, дин әһелләре белән аралашу илһам, әхлакый ныклык, үз халкыңа, яраткан Ватаныңа, табигатькә һәм тормышның үзенә карата тугрылык һәм мәхәббәт чыганагы булды. Боларның барысы турында да ул үзенең мәкаләләрендә, очеркларында, язмаларында яза.
«Яңарыш» газетасының беренче мөхәррире чын интернационалист иде, кешеләрне бер-берсенә каршы куймады. Азат Гыйззәт улы Көнбатыш Себердә яшәүче татарларның якты лидеры, ул аларның идея рухы, рухи һәм матди тормышын оештыручы була. Ул үзенең туган ягы, авыр балачагы, авыл хезмәте турында илһамланып язды. Ул җаны-тәне белән авылныкы булып калды. Иң назлы хисләрен һәм бөек мәхәббәтен ул әнисенә икеләтә биргәндер, чөнки әтисез үскән, әтисе сугыш кырында һәлак булган. Ул гомеренең ахырына кадәр аның турында кайгыртты, аның кадерен белде, аның бөек мәхәббәтенә мәдхия җырлады.
Хәнисә АЛИШИНА,
Төмән шәһәре.
Чыганак: yanarish72.ru
