Танылган җәмәгать эшлеклесе, журналист, Бөтендөнья Татар конгрессының “Дөнья“ студиясе мөхәррире Римзил Вәлиев Конгресс бинасында юбилеен татар милли-мәдәни мөхтәриятләре эшчәнлеген яктырткан “Автономное плавание“ дигән китабын тәкъдим итү кичәсе итеп билгеләп үтте. Шул уңайдан аңа берничә сорау белән мөрәҗәгать иттек.
– Яше җитмеш – эше бетмеш, дисәләр дә, Сез бүген дә актив: милләт язмышын кайгыртасыз, дөньяда барган вакыйгаларга мөнәсәбәтегезне белдереп торасыз. Ә менә юбилеегыз булганын күпләр белми дә кала язган.
– Түгәрәк даталарны билгеләп үтүгә, дәрәҗәләр, бүләкләр алуга исем китми. Сигезенче март җитәргә бер көн кала тугач, хатын-кызлар белән ярышып, туган көнемне күпертергә яратмыйм. Быел да шулай булды. Күпсенеп әйтүем түгел: кайбер кешеләрнең юбилее берничә айга сузыла. Сиксәнне ваклый башлагач, аның нәрсәсен котлыйсың инде?! Хезмәттәшләрем, әйдә, җыелып котлыйк әле, дип мөрәҗәгать иткәч: “Купшы тантана уздырганчы, әйдәгез, күптән түгел генә чыккан шушы китабымны җәмәгатьчелеккә күрсәтик“, – дип тәкъдим иттем. Халык белсен, укысын: бу китап илдәге вәзгыятькә бәям, милли эшләр белән шөгыльләнүчеләргә сәяси васыятем кебек.
Россия татарларының федераль милли-мәдәни мөхтәрияте оешуга егерме ел тулу уңаеннан чыкса да, ул XX-XXI гасыр чигендәге милли хәрәкәтебезнең торышын күзалларга мөмкинлек бирә. Бу китапны күпмедер дәрәҗәдә методик ярдәмлек, уку әсбабы дип тә әйтергә буладыр. Милли эшләрне оештыру белән шөгыльләнүчеләр мондый хезмәтнең кирәклеген бүген аңламаса, иртәгә аңлар. Халык саны алыр алдыннан да моның шактый файдасы булачак. Милли оешмаларны ничек яшәтергә, хакимиятләр белән мөнәсәбәтләрне ничек корырга? Шундый сорауларга анда җавап бар.
Хәзер бик үзенчәлекле вәзгыять. Глобальләштерү, матди тормыш милли һәм рухи мохитне узып бара. Митингларга, җыеннарга чыгулар азайды. Мәгълүмат мохите куерды һәм чуарланды. Аның каравы бүген интернет челтәрләрендә актив эш җәелдерергә мөмкин. Һәр шәһәрдә, һәр авылда татарларның электрон исемлеген булдырып, милләтнең телефон һәм электрон почта белешмәсен төзеп була. Тел буенча бәхәс чыккач, Мәскәүгә Башкортстаннан – 17 мең, Татарстаннан 4 мең имза җыеп илттеләр. Халкыбыз яңа шартларга өйрәнеп җитә алмый әле. Башкаларга салыну да чабудан тота.
– Күптән түгел Казанда федераль татар милли-мәдәни мөхтәриятенең чираттагы хисап-сайлау җыелышы булып узды. Анда мөхтәрият рәисе Илдар Гыйльметдинов, төбәк милли-мәдәни мөхтәриятләре эшләгән җирләрдә Татар конгрессының филиалларын ябарга кирәк, дип чыгыш ясады. Соң ул мөхтәриятләр пассив булмаса, мөгаен, анда Конгресс филиалларын ачып та тормаслар иде. Бу белдерүне ничек аңларга?
– 1996 елда, милли-мәдәни мөхтәриятләр турында федераль закон чыккач, хөкүмәт шушы оешманы таныр, милли эшләрне оештыруга финанс та бүлеп бирер дип ышандык. 1998 елда җирле мөхтәриятләрне туплап татар федераль милли-мәдәни мөхтәриятен оештырдык. Әмма мөхтәриятләргә бернинди штат, акча бирелмәде. Хәзер бөтен оешмалар – федераль мөхтәрият, аның төбәк оешмалары, Татар конгрессы да – “Иҗтимагый оешмалар турында“гы федераль закон нигезендә иҗтимагый оешма дип танылды, статуслары бертөсле.
Кайсыдыр төбәкләрдә гауга, ыгы-зыгы чыга, уртак тел таба алмыйлар икән, димәк, координация яки туплану шурасы булдырырга кирәк. Шуңа күрә мондый белдерү бик сәер. Син – конгресс, мин – мөхтәрият, дип бүләргә ярамый. Кем ничек булдыра ала, шулай эшләсен. Ата-аналар комитеты, туган телне сөючеләр җәмгыяте дә булсын. Теркәлеп тә, теркәлмичә дә эшләргә мөмкин. Татар яшәгән шәһәрләрдә генә түгел, авылларда, һәр мәхәлләдә татар оешмалары булырга тиеш.
Зур грантлар бирелсә дә, милли эшләргә дәрәҗәле кешеләр алынса да, иҗтимагый, милли эшләр халыкның үз көче һәм теләге, җәмәгатьчелек энергиясе хисабына башкарыла. Эшкуар кесәсеннән акчасын чыгара, офисына кертә, машинасында йөртә икән, бик яхшы. Тик халык аңа иярәме соң? Җәмгыять башлыгы бер сызгырганда – йөз, икенче сызгырганда биш йөз татар җыела икән, менә шул милли эш дип атала. Халыкның үз хәрәкәте булмаса, югарыдан оештырылган чаралар – чиновникларның бер уенчыгы гына. 27 ел Татар конгрессы эшчәнлегендә катнашу дәверендә бу яхшы күренде.
Мөмкин кадәр күбрәк милли оешма булсын, каршылык чыга икән, бергә утырып сөйләшсеннәр, уртак тел тапсыннар. Татарча газета-журнал алдырса, милли концерт-кичәләргә йөрсә, татар телевидениесен, интернетын караса, туган телебездә сөйләшсә, баласын татарча укытырга тырышса, кайда яшәсә дә, илдә нинди генә сәясәт үткәрелсә дә, халык үз-үзен саклый. РФ татарларының яшәеше өчен Татарстан Республикасы һәм төбәкләрдәге татар оешмаларының (алар барысы да милли-мәдәни мөхтәрият вазифасын башкара) хезмәттәшлеге зарур.
– Үз вакытында федераль татар милли-мәдәни мөхтәрияте рәисе, Татар конгрессы башкарма комитеты рәисе урынбасары булып сайлангач та, барыбер журналист булып калдыгыз.
– Безнең һөнәр бик кызыклы. Журналист булу миңа җәмгыятьтә үз урынымны табарга булышты, кызыклы кешеләр белән очрашу, әһәмиятле вакыйгаларның үзәгендә кайнау мөмкинлеге бирде. 1992 елда, Бөтендөнья Татар конгрессы оешкач, беренче утырышта Индус Таһиров миңа үзенең урынбасары булырга тәкъдим итте. Ул вакытта мөһаҗирләр өчен латин әлифбасында “Donya“ дигән газета чыгара башлаган идем.
Журналистика – иҗтимагый тормышка, милләт язмышына тәэсир итә торган тармак. Чәчелгән милләткә мәдәниятне, аң-белемне мәгълүмат чаралары җиткерә. Рухиятеңне гамәлгә кую, ниятләреңне тормышка ашыру ягыннан журналистиканы идеаль һөнәр дип әйтер идем. Журналист буларак мин турыдан-туры, читләтеп әйтеп тә үз фикерләремне гамәлгә ашырырга тырышам. Соңгы вакытта журналистикага егетләр азрак килә икән, моның сере хезмәт хакларының кечкенә булуында гына түгел, хәзер хатын-кызлар иҗтимагый-сәяси тормышта активрак. Яхшы журналист ул – беренче чиратта яхшы фикер йөртә торган кеше. Мин журналистларны ир-атларга һәм хатын-кызларга түгел, фикерлеләргә һәм фикерсезләргә, позициясе бар һәм позициясе юк дип бүләм. Әлбәттә, саклык та, кыюлык та кирәк.
– Нишләп радио-телевидениедә сәяси тапшырулар юк дәрәҗәсендә аз?
– Халыкның сүлпәнлегенә яраклашканга, социаль тормышны, милләтнең хәлен кызыклы итеп чагылдыра алмаганга. Көн буе җырлап кына торучы радио буламыни инде?! Актуаль темалар күтәрүдә хикмәт! Минем хыял: телевидение, радио, матбугат, милли интернет басмалар көн саен, сәгать саен тарихны, милләтнең үткәнен, якты шәхесләрен, борчыган проблемаларны сөйләп торсын иде. Татарлар шуны көтә. Шуңа күрә чакырганда туры эфирга йөгерә-йөгерә барам, мәкаләләр язам, җитешсезлекләрне күрсәтергә, уй-фикерләрне әйтеп калдырырга тырышам.
Рәшит Минһаҗ
