Мамадыш районының Шәдче авылында башлангыч сыйныфлар өчен урыс телендәге уку әсбаплары алганнар. Бу хәбәр тирәсендә шау-шу тынарга да өлгермәде, Олы Әтнә урта мәктәбендә башлангыч сыйныфларда укытуның урыс телендә, “Перспектива” программасы нигезендә алып барылачагы турындагысы чыкты. Бу хакта җирле матбугат чарасы яза һәм әлеге сүзләрне Олы Әтнә мәктәбенең уку-укыту буенча директор урынбасары Гүзәл Сабирҗанова әйтә. Татар авылларында башлангыч сыйныфлардан ук урысча укыту нигезендә нәрсә ята? “ВТ” хәбәрчесе шушы сорауга ачыклык кертергә тырышты.
Дөрес, Мамадыш районы башкарма комитетының мәгариф бүлеге җитәкчесе Илдус Габдрахманов бу сүзләрне кире кага:
– Шәдче авылы мәктәбе турындагы хәбәр дөреслеккә туры килми. Безнең районда 24 милли мәктәп бар, элеккечә эшлибез. Ягъни татар телендә укытабыз. Мәгариф министрының беренче урынбасары Илсур Һадиуллин белән дә киңәшләштем. Мондый хәлләр тагын да булачак әле, диде ул һәм Шәдче урта мәктәбендә укытуның татар телендә алып барылачагы турында рәсми рәвештә белдерү ясаячагын әйтте.
Милли хәрәкәт активисты Тәлгат Әхмәдишин исә мондый кире кагуларга ышанмый. Күп җирдә татарча дәреслекләр була торып та татарча укытмадылар, ди ул. Аныңча, урысча укытуга күчүдә укытучыларның гаебе зур. Чаллы, Әгерҗе районы мәктәпләрен тикшергәннән соң, ул шундый фикергә килгән:
– Яшерен-батырын түгел, берән-сәрән авылда гына татарча укыту калды. Башлангыч сыйныфларда ук урысча укыталар. Бу күп очракта укытучылар инициативасы белән эшләнә. Еллык контроль эшләр дә күптән инде мәктәпләргә башлангыч сыйныфтан ук урыс телендә генә әзерләнә.
“Мондый кире кагуларга ышанмыйм”
– Мин моны үз мисалымнан чыгып әйтәм. Улым Чаллының 2нче гимназиясендә укый. Анда алар татарча белем ала, ә еллык контроль эшләрне урыс телендә язалар. Татарча укыту күптән калмады, 2000 елдан ук бетерелде ул. Әле авылларда калган, башлыча 7 нче сыйныфка кадәр татарча укыта торган мәктәпләр бар иде, хәзер анысы да бетеп бара. Татарча дәреслекләрне соратучылар да бик аз, 2 нче гимназиягә заявка биргәч, авылларда да дәреслекләр булмавын ачыкладык. Шуннан кызыксынып китеп, үземнең туган як мәктәпләрен тикшереп чыктым. Әгерҗе районының Иж-Бубый авылында башлангычта татарча укыйлар, 5 нче сыйныфтан урысчага күчәләр. Атаклы Иж-Бубый авылы бит бу! Татарча укытуны таләп итеп, ничә тапкыр хат яздым. Район хакимияте, урысча укыту – замана таләбе, дип җавап бирде. Замана таләбе – туган телне саклау, урысча укыту түгел! Яңадан дәреслекләр мәсьәләсенә кайтсак, без сорагач, Чаллының татар мәктәпләрен 1-7 нче сыйныфлар өчен татарча дәреслекләр белән тәэмин иттеләр. Узган елны Чаллының 29нчы татар гимназиясен тикшергән идем. Дәреслекләр кайткан, киштәдә өелеп тора, ачып та карамаганнар хәтта. Болар – башлангычлар өчен математика белән “Әйләнә-тирә дөнья” китаплары. Дәреслекләрнең эш дәфтәрләре тәрҗемә ителми дә ителми инде ул, өстәвенә укытучыларга татарча методик әсбаплар, программа юк. Болай ничек сыйфатлы белем биреп булсын? Бер яктан укытучыларны да аңлап була. Укыту өчен мөмкинлекләр юк. Икенче яктан, укытучылар, катгыйрак торып, татарча укытуны саклап кала ала иде бит. Ләкин алар җиңел юлны сайлады, укытуны урысчага күчереп куйдылар. Яңадан Әгерҗегә кайтсак, Кичкетаң, Тирсә авылларында да урысча укыталар. Тикшерә башласаң исә, укучыны, ата-ананы да алдашырга мәҗбүр итәләр. Болай кая барып чыгарбыз соң? Киләчәк турында сүз чыкканда, мин Удмуртияне мисалга китерәм. Анда совет вакытында ук удмурт авылларын урысча укытуга күчергәннәр иде. Хәзер удмурт теле калмады диярлек. Удмуртлар урысча сөйләшә. Безне дә шушы хәл көтә бит. Бездә дә авылларда балалар урысча сөйләшә башлады. Кайтып, балаларны сөйләштереп карагыз, нәтиҗәсен үзегез ясарсыз.
Бөтен өмет – ата-анада
Мондый шартларда ата-аналар белән җиң сызганып эшләү кирәк. Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе урынбасары Айрат Фәйзрахманов шул фикердә:
– Шәһәр мәктәпләрендәге вәзгыятьне алсак, Казанда 20дән артык татар гимназиясе бар дип исәпләнә иде. Шуларның берсе – 2 нче гимназия генә беренчедән унберенче сыйныфка кадәр укытуны татарча алып барды. Соңгы вакытта башлангыч мәктәптә татарча укытуны оештырган мәктәпләр барлыгын беләм. 16, 11 нче гимназияләрдә, 149 нчы мәктәптә кайсыбер фәннәр урта сыйныфларда татарча укытыла. Чаллыда 29 нчы мәктәп, 27нче гимназиядә татар сыйныфлары бар. Авылларда урысча укытуга күчү күптән башланды. Ата-аналар, БДИ бирәсе бар дип, мәктәпләрдән үзләре шуны таләп итте. Шуңа күрә татар телендә укытуны калдыру җәһәтеннән мәктәпкә, Мәгариф министрлыгына никадәр авыр булганлыгын да аңлыйм. Ата-ана таләп иткәч, алар нишләсен? Мондый вәзгыятьтә иң әүвәл ата-аналар белән эшләргә кирәк. Бу җәһәттән ата-аналар оешмасы булдырылды. Аның филиалларын районнарда да булдыру бик мөһим. Татар теленең әһәмиятен фәнни яктан аңлату кирәк. Әйтик, татар телендә укыйсың икән, аның урыс теленә бернинди зыяны булмаячак. Шундый кагыйдә бар: миноритар, ягъни азчылык телен өйрәнгән кеше (татар теле хәзер ничек карасак та азчылык теле булып калды) беркайчан да мажоритар телне, ягъни күпчелекнең телен начар белмәячәк. Ата-аналар моны аңламый. Алар, татарча укыса, бала урыс телен начар беләчәк, дип уйлый. Урыс телен бала болай да өйрәнәчәк. Чөнки безнең мәгълүмати мохит – урыс телендә. Хәтта совет заманында да авылларда мәгълүмат мохите татарча иде әле.
Укытыр идек, шартлар юк
Ата-ана баласын татарча укытыр иде, ләкин шартлар юк бит. Татар ата-аналары берләшмәсе активисты, укытучы Ксения Зарипова әнә шулай ди. Бөтен ата-ана да, татар мәктәбенә йөртәм дип, баласын шәһәрнең бер башыннан икенчесенә илтә алмый. Моның өчен еш кына бала белән анага өйдән иртәнге алтыда чыгып китәргә туры килә. Йокысы туймаган баланың мәктәптә көн буе нинди хәлдә йөрүен үзегез күз алдына китерегез, ди активист. Аныңча, иң әүвәл татарча укыту өчен шартлар тудыру мөһим:
– Татар ата-аналары берләшмәсе әнә шул мәсьәләләрне дә күтәрә. Шөкер, берләшмә үсә, аерым проектлар әзерләдек, фонд оештырырга йөрибез. Төп максатыбыз – татарча укытуны үстерү. Бүгенге шартларда бу бик авыр башкарыла торган эшкә әйләнде. Авылларда да урысча укытуга күчеп баралар. Әйтик, Актаныш татар районы югыйсә, анда да фәннәр урысча дәреслекләр буенча укытыла. Моны мин апамның кызлары мисалында әйтәм. Алар укыган мәктәптә башлангыч сыйныфлар турында әйтә алмыйм, югары сыйныфларда, татар теле белән әдәбиятыннан кала, башка дәреслекләр урысча. Әлеге сорауны без татар яшьләре форумы вакытында да күтәрдек. Безгә анда вәзгыять икенче төрлерәк, 8 нче сыйныфтан соң балаларны БДИга әзерлибез, диделәр. Актаныш районына бәлки кирәктер дә, чөнки анда урыс мохите түгел. Шәһәр җирендә исә андый проблема юк, шәһәр җирендә бала кечкенәдән урысча фикер йөртә башлый. Үземнең балалар да урысча фикерли, сүзне тәрҗемә итеп сөйләшә. Минем өчен бу – зур проблема. Әлбәттә, дәреслекләр беткәнгә карап кына тел бетмәс. Ата-анага татар баласын тәрбияләргә шартлар юк. Шул ук вакытта уңай мисаллар да юк түгел. Бөгелмә шәһәре мәктәп директоры Валентина Кульбеда әйтүенчә, алар тарих дәресен татарча укыта. Күрәсез, күп нәрсә район мәгариф башлыкларына да бәйле.
Бетүгә юл кайдан?
Телибезме, теләмибезме, татарча дәреслекләрдән файдалана алмыйбыз. Чөнки татарча дәреслекләр, хәтта урысчадан тәрҗемә булса да, Россия исемлегенә кермәгәч, алардан файдаланырга ярамый. ТР мәгарифне үстерү институтыннан Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты өлкән фәнни хезмәткәре Марат Лотфуллин әнә шундый яңалык белән “сөендерде”. Ул, башлангычтан урысча уку әсбапларын файдалану – көтелгән хәл, диде:
– Мәктәпләргә урысча укытуга күчү нигезендә 2000 елда милли-төбәк компонентын бетерү һәм Россиядә милли мәгарифне төп белем белән чикләү ята. Шул елдан йомгаклау имтиханнары урыс телендә генә алына башлады. Шуның йогынтысында шәһәр мәктәпләре дә, авыл мәктәпләре дә урысча укытуга күчүне хуп күрде. Ни чарадан бичара эшләнгән эш инде бу. Бу җәһәттән, Тарих институтының милли мәгариф бүлегендә без поликультуралы полилингваль укыту системасы концепциясен эшләдек. Аның нигезендә ике һәм күп телдә укыту өчен балалар бакчалары, мәктәпләр өчен дәреслекләр, методик күрсәтмәләр әзерләгән идек, ләкин Татарстан ул юлга басмады, бүген дә бу эшкә шикләнеп карыйлар. Имтиханнар урыс телендә генә бирелгән вакытта мәктәпләрдә терминнарны – ике телдә, ә инде 6-7 нче сыйныфлардан соң инглиз телендә өйрәтергә кирәк дип саныйбыз. Мондый шартлар тудырылмаганда, ата-ана, баланың киләчәген кайгыртып, татарча укытуга каршы булачак. Хәзер кабул ителгән яңа закон нигезендә исә уку телен мәктәп тә, урындагы хакимият тә сайламый, ата-ана хәл итә. Бу шартларда бөтен мәктәп урыс теленә күчәчәк. Чөнки мәктәпнең статусын мәктәп түгел, ата-ана билгели. Гариза нигезендә. Әгәр дә инде без альтернатив полилингваль система буенча дәреслекләр тәкъдим итеп, халыкка, балалар урыс телен дә, татар телен дә камил беләчәк дип гарантия бирмәсәк, шулай булачак. Бу система без уйлап тапкан әйбер түгел. Бөтен дөньяда мәгариф шушы принципка корылган. Чөнки халыкларның телләрен саклап калу – татар халкы проблемасы гына түгел. Бу проблема белән бөтен дөнья шөгыльләнә. БМО документларын карасагыз, аларның бөтенесе шул темага багышланган. Анда аның үтәү юллары һәм без телгә алган система тәкъдим ителә. Моңа күчү өчен Татарстан хөкүмәтенең һәм Мәгариф министрлыгының ихтыяры кирәк. Әгәр бу юлга басабыз дисәләр, моны эшләп чыгып була. Ләкин бу бер елда гына эшләнелә торган эш түгел. Әлбәттә, моңа Россия Мәгариф министрлыгының ризалыгы кирәк. Чөнки бүген дәресләр, программа – Россия Мәгариф министрлыгы кулында. Татар телендә 9 нчы сыйныфка кадәр генә укырга мөмкин.
Иң мөһиме, “Мәгариф турында”гы яңа закон нигезендә татар телендәге дәреслекләр федераль исемлеккә керергә тиеш. Бу дәреслекләр урысча дәреслекләрне тәрҗемә итеп эшләнде. Аларның урысчалары исемлектә бар, татарчасы юк. Димәк яңа уку елында аларны кулланырга ярамый.
Без Татарстан Мәгариф министрлыгына “Татарстанның кайсы мәктәпләрендә татарча дәреслекләр нигезендә укыту калды?” дигән сорауны юлладык. Әлегә аннан җавап алынмады. Әгәр инде “бар да ал да гөл” дигән җавап килсә, чирен яшергән үлгән, диясе генә кала.
15 августта Россия Президенты Владимир Путин “Машук” Төньяк Кавказ мәгариф форумында Россиядә яшәүче халыкларның телләрен саклау мөмкинлеген бирүче программаны яңадан торгызу ихтыяҗы тууы турында әйткән иде. Татарстан Дәүләт Советының Мәгариф, мәдәният, фән һәм милли мәсьәләләр комитеты рәисе Разил Вәлиев “Татар-Информ” агентлыгына бу фикерне хуплавын белдерде. Әмма Разил Вәлиев сүзләренчә, Россия Дәүләт Думасында кабул ителгән “Телләр турында“гы закон үсеш өчен генә түгел, ә милли телләрне саклау мөмкинлеге дә бирми.“Яңа законда туган телләрне ата-аналар сайлый – аның мәҗбүри булуы яхшы. Әмма ата-аналар сайлавы буенча дәүләт телләрен өйрәнү бернинди закон кысаларына да сыешмый һәм Россия Федерациясе белән Татарcтан Республикасы Конституцияләренә каршы килә, чөнки дәүләт теле ул – бер генә халык теле түгел, ә бөтен дәүләт теле. Ул депутатлар тарафыннан сайланган һәм Конституция белән билгеләнгән. Аны дәүләт сайлый, ә ата-аналар түгел. Күпчелек ата-аналар үз балалары өчен урыс телен сайлаячак, чөнки БДИ шул телдә бирелә, – дигән Вәлиев. – Моннан тыш, закон шулай ук туган телне 9 нчы сыйныфка кадәр генә укыту мөмкинлеге турында сөйли, димәк, 10-11 нче сыйныфларда милли телләр өйрәнелмәячәк. Димәк, безнең галимнәр булмаячак. Өлкән сыйныфларда милли телләрне өйрәнмичә, укучылар татар теле һәм әдәбияты укытучысы яки татар филологиясе белгече һөнәрләрен ничек сайласын ди?”
Гөлинә Гыймадова
