Академик Рүзәл Юсупов – телебезнең дөреслеген кайгыртучы шәхес. Ул – киң кырлы галим, аның хезмәтләре тел гыйлеменең төрле тармакларына, мәгърифәт, мәдәният, сәясәт мәсьәләләренә дә карый. Шулай да аның күп еллык гыйльми эшләренең һәрвакыт үзәгендә торган, бүгенге көн өчен бик әһәмиятле бер өлкә бар. Ул бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү теориясе, ягъни тәрҗемә фәне.
Хәзер билгеле бер объектив һәм субъектив сәбәпләр аркасында тәрҗемә теориясенә тиешле игътибар бирелми, аны әһәмиятле фән тармагы дип санамыйлар һәм, димәк, аны өйрәнмиләр дә, белмиләр дә. Нәтиҗә үкенечле: хәзерге вакытта татарларның язма һәм сөйләм телендә хөкем сөргән иң күп һәм иң тупас ялгышлар русчадан дөрес тәрҗемә итә белмәү аркасында барлыкка килә.
Рүзәл Юсупов исә тәрҗемә эшенең зур әһәмияткә ия булуын һәм оригиналның мәгънәсен саклау, тәрҗемә телен бозмау өчен бер телдән икенче телгә дөрес тәрҗемә итә белүнең иң мөһим шарт икәнлегенә моннан ярты гасыр ук төшенә һәм, фәнни эшләренең юнәлеше буларак, тәрҗемә теориясен өйрәнеп, русчадан тәрҗемә итүнең принципларын, методларын һәм ысулларын төзүне сайлап ала. Ул шушы зур тема буенча кандидатлык һәм докторлык диссертацияләрен яклый, йөзләрчә фәнни-популяр мәкаләләр, дистәләрчә китаплар язып бастыра.
Әле яңа гына Татарстан китап нәшрияты аның “Вопросы теории и практики перевода” (“Тәрҗемәнең теоретик һәм практик мәсьәләләре” дигән 350 битле китабын бастырып чыгарды. Китап, аннан татарча яхшы белмәгән кешеләр дә файдалана алсын өчен, рус телендә язылган. Әмма эчтәлеге белән ул тулысынча русчадан татарчага тәрҗемә практикасына нигезләнгән.
Бу китап тәрҗемә буенча дәреслеккә якын тора. Тәрҗемә процессының теоретик нигезләре күп санлы практик материаллар белән баетылып бирелгән. Автор аны аңлы рәвештә, ягъни махсус белгечләрне дөрес тәрҗемә итәргә өйрәтү максатын күздә тотып шулай эшләгән.
Китапның башындагы “Татарстанда тәрҗемә эшенең кыскача тарихы” дигән бүлектә күренекле татар язучыларының рус телендә бастырылган әсәрләре һәм шулай ук русларның зур язучыларының әсәрләрен татар телендә бастырып чыгару турында кызыклы белешмә бирелә. Гыйбрәтле хәл: совет власте елларында татар язучыларының иҗатын рус телендә пропагандалау эше актив һәм нәтиҗәле башкарылган. Узган гасырның 1920-1930 нчы елларында Г.Тукай, Г.Ибраһимов, Ф.Әмирхан, Ш.Камал, Дәрдемәнд, Ш.Бабич, Һ.Такташ кебек күренекле язучыларның әсәрләре рус телендә дөнья күрсә, 1950 нче еллардан алып татар әдәбияты тарихының күркәм сәхифәләрен тәшкил иткән Г.Кутуй, М.Әмир, Г.Бәширов, К.Нәҗми, Г.Әпсәләмов, Ә.Фәйзи, Ф.Хөсни, М.Әмир, Ә.Еники кебек язучыларның күп әсәрләре рус телендә дөнья күрә. Соңрак чорда М.Җәлил, Х.Туфан, К.Латыйп, Р.Фәйзуллин, Р.Харис һәм башка шагыйрь һәм прозаикларның иҗаты да рус укучысына ирештерелә.
Русчадан татарчага тәрҗемә итүнең тарихы бик күптән, Идел болгарлары IХ-Х гасырларда көнчыгыш славяннар (руслар) белән сәүдә мөнәсәбәтләре урнаштыра башлаган вакытлардан ук башлана.
Рус теленнән татарчага тәрҗемә итү эше Казан ханлыгы Рус дәүләтенә кушылганнан соң җәелеп китә. Рус дәүләтендәге административ-идарә вазифаларын үтәү күп кенә эш кәгазьләрен, юридик документларны тәрҗемә итү ихтыяҗын барлыкка китерә. Татар теле ул чакта рус дәүләтенең Көнчыгыш илләре белән дипломатик мөнәсәбәтләрендә арадашчы тел хезмәтен үти. Рус патшасының Көнчыгыш дәүләтләре хакимнәренә язган грамоталары татар теленә тәрҗемә итеп җибәрелә. ХVII-ХVIII гасырларда татарчага тәрҗемә ителгән грамоталарның кайберләре безнең көннәргә кадәр сакланып калган.
XIX гасырның урталарыннан башлап русчадан татарчага фәнни-популяр һәм иҗтимагый-сәяси китаплар да тәрҗемә ителә. Шушы ук чорда татар телендә рус әдәбияты әсәрләре дөнья күрә башлый. XIX йөзнең азагында А.С. Пушкин әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итүгә керешәләр.
Беренче рус революциясеннән алып Октябрь революциясенә кадәрге чорда татар халкында азатлык идеяләре көчәюенә бәйле рәвештә, Л.Толстой, А.Пушкин, Н.Гоголь, А.Горький, А.Островский, М.Лермонтов кебек рус әдәбияты корифейларының һәм И.Гете, Г.Гейне, В.Гюго, Ж.Ж.Руссо кебек Көнбатыш язучыларының күп әсәрләре татар телендә дөнья күрә.
Русчадан татарчага тәрҗемә итү совет властеның беренче елларында мәдәниятне, әдәбиятны, фән һәм техниканы үстерүнең бик әһәмиятле чарасына әверелә, һәм бу эш гаять зур колач ала. Мисал өчен: 1946 елдан 1967 елга кадәр генә дә, русчадан татарчага тәрҗемә ителеп, 3853 китап һәм брошюра бастырып чыгарылган.
Рүзәл Юсупов китабының беренче зур бүлегендә тәрҗемәнең гомуми теоретик мәсьәләләре бәян ителә. Китапның әһәмияте шуның белән арта: ул, рус һәм татар телләрен һәрьяклап чагыштырып өйрәнгән галим буларак, тәрҗемә ысулларын ике телдәге гомуми һәм үзенчәлекле сыйфатлар җирлегендә билгели, һәм бу аңа тәрҗемәчеләрне еш очрый торган калькалаштыру ялгышларыннан, ягъни, рус теленә генә хас күренешләрне татар теленә механик рәвештә күчереп куеп, туган телне бозудан кисәтергә мөмкинлек бирә.
Телләрнең образлы, сурәтле, бизәкле чаралы фразеологик әйтелмәләрне тәрҗемә итү осталыгын өйрәтүгә Рүзәл Юсупов китабында зур урын биреп, һичшиксез, дөрес эшләнгән. Бу бүлектә журналистлар өчен дә, ике тел белән эш итүче башка белгечләр өчен дә әһәмиятле күп мәгълүмат тупланган.
Рүзәл Абдуллаҗан улының бу китабы – тәрҗемә фәнендә бик саллы хезмәт. Тәрҗемә итү белән даими шөгыльләнә торган журналистларның, шулай ук ике тел белән эш итүче башка һөнәр ияләренең, бу китапны укыгач, тәрҗемә итү осталыклары шактый нык артыр һәм телебездәге ялгышларның саны кимер дип өметләнәбез.
Pедакциядән: Казан (Идел буе) федераль университеты профессоры, филология фәннәре докторы, Татар гуманитар-педагогика институтының беренче ректоры Рүзәл Юсуповны 80 яшьлек юбилее белән котлыйбыз. Рүзәл аганың туган тел язмышы турындагы язмалары газетабызда даими басылып тора. Ул анда һәрвакыт телебезнең чуарлана баруына, матбугат битләрендә, радио-телевидениедә киткән хаталар өчен борчылуын белдерә. Юбилярга сәламәтлек, күңел тынычлыгы, иҗат ялкыны, озын гомер телибез.
Фираз Харисов
