Шушы көннәрдә Хөсәен Әхмәтов исемендәге Башкортстан дәүләт филармониясендә Татарстанның халык артисты Зөһрә Сәхәбиеваның концерты узды. Чын татар моңын сагынган тамашачы өчен ул зур бәйрәмгә әверелде. Халкыбызның сөекле җырчысы анда үзенең никадәр тирән фикерле шәхес, беркемгә дә охшамаган, беркем дә кабатлый алмый торган җырчы булуын янә бер тапкыр күрсәтте.
Икенче көнне без аның белән редакциядә очраштык һәм әңгәмә кордык. Аны сезгә дә тәкъдим итәбез, мөхтәрәм укучыбыз!
– Зөһрә апа, Сез – халкыбызның Кол Галиләр, Тукайлардан килгән чылбырын дәвам иттерүче бер затлы буыны. Халкыбызның иң яраткан җырчыларының берсе. Сезнең хакта күп язылды инде, тормыш юлыгызны да күпләр белә кебек. Аның чишмә башы турында янә үзегездән ишетәсе килә.
– Мин Татарстанның Кама аръягы төбәгеннәнмен. Бабамнар анда, колхозлашудан качып, Казан артыннан килеп утырган. Урман төпләп, авылга нигез салганнар. Алар бирегә бар булган мөлкәтен, бала-чагаларын төяп килгән, Тукаен да калдырмаган – авылга аның исемен биргән.Әти-әниемнең соңлап кына туган баласы булдым. 1906 елгы әти Бөек Ватан сугышы яланнарыннан исән йөреп кайткач, алар инде башкача бала булырына өмет итми башлагач кына, дүрт апам янына бишенче булып мин туганмын.Чишмә башы димәктән, авыл чишмәсенә юл урман аша була торган иде. Анда барып кайтканчы күпме гүзәллек, хозурлык күрәсең. Ничек җырламыйсың инде? Урманда яраткан акланым бар иде, бик җырлыйсы килгән чакта, йөгереп барып, шунда җырлап кайта идем.
– Шулай яшеренеп кенә җырладыгызмыни?
– Яшеренү әтидән генә иде. Аның алдында җырлау түгел, сүзне дә үлчәп кенә сөйләргә. Җырларга янә мунчага барырга була. Тавыш бик яңгырамасын өчен, авызга чуен каплыйсың – менә сиңа акустика!Тәү тапкыр җырлавымны болай хәтерлим. Миңа өч яшьләр тирәсе булгандыр. Сәкедә утырам. Ишектән ниндидер апалар килеп керде. Мине җырлаталар. “Карале, көен туры китерә бит бу бала!” дип көлешәләр. Мин алардан оялып тормыйм, бер генә сорау тынгылык бирми – көй дигәне ни була икән инде?Әни белән кибеткә, безнеңчә, “лафка”га барсаң, сатучы апа: “Зөһрә, җырламыйча берни бирмим”, – дия иде.Апаларым барысы да бик матур итеп җырлады, әмма алар авыр физик хезмәт юлын сайлады. Әниемнең тавышы искиткеч матур иде. Әле дә хәтеремдә, ул мич авызына иелгәндә, толымындагы чулпылары, хәситәсе чыңлап-чыңлап китә иде, шул чыңга чишмә челтерәве кебек тавышы белән җырлавы да кушыла. Битенә мичтәге ялкын шәүләсе төшкәнгәме, бар булмышы нур гына…Алар әти белән икесе дә дини кешеләр булды, Коръәнне яттан белеп, гарәпчәне, татар телен белгәндәй, су кебек эчәләр иде. Алар әйтүенчә, һәр буыныбызда да муллалар булган.
– Үсә төшкәч, һөнәр сайлау турында уйлана башлаганда алар нинди киңәш бирде?
– Җырчы булыргамы икән әллә, дигән уйны әти бик тиз өзде. “Чегән тормышы белән яшәргә туры киләчәк”, дигән сүзе хәлиткеч булып яңгырады. Үзем дә авылдагы фельдшер апа кебек ак халат киясем, бөтен кешеләргә игелек кыласым, олыгаеп барган әти-әниемне дәвалап, мөмкин кадәр озаграк яшәтәсем килгәнгә күрә, медицина училищесына укырга кердем. Анда укып йөргән елларымда үзешчән сәнгать түгәрәгендә җырладым да. Андагы җитәкчебез Рәис Сафиуллин: “Сиңа җырларга кирәк!” дип, мине консерваториягә барырга күндерде.
– Зөһрә апа, ни генә итмә, барыбер Хәйдәр абый турында сүзне башлыйсы килеп кенә тора. Сезгә авыр булса да, аның белән тәүге очрашу, кавышу, бер гаилә булып яшәүләр турында үзегездән ишетәсе килә.
– Авыр чаклар булды инде ул… Хәйдәр үлгәч, минем җанымны суырып алган кебек иде. Үзем җир өстеннән йөрим, җаным аның белән киткән кебек. Ә күкрәктә шулкадәр ачы, газаплы ялкын. Аны сүз белән генә аңлатып бирергә мөмкин түгел. “Әгәр тәмуг уты да шундый булса, түзәрлек түгел икән”, дидем… Кабат яши башлавым, якты көнне күрүләрем, сәхнәгә чыгуларым да аның хакына булды – миңа аның исемен мәңгеләштерергә, иҗатын тупларга кирәк иде.Беренче очрашуыбызга килгәндә, консерваториядә укый башлаган көннәрдә булды ул. Киң җилкәле, бөдрә чәчле, пәһлевандай бу егеткә игътибар итмичә калып буламыни? Шул ук вакытта, аз сүзле, беренче карашка тәкәббер кебегрәк күренде әле ул. Баксаң, аның бу тышкы кыяфәте артында баладай самими, нечкә күңел, салават күпередәй чагу эчке дөнья яткан икән…Ул Сергач мишәрләре диалектында сөйләшә иде, әмма бик тиз әдәби татар теленә күчте.
– Сәхнәдә ул диалекттан котылган “татарның каймагы” бик сирәк, югыйсә…
– Монда инде Хәйдәрнең бар яклап та килгән шәхес булуы роль уйнагандыр. Аның бик җитди опера арияләрен дә, халык җырларын да һәрберсен үз югарылыгында башкара алуы да шул хакта сөйли.– “Ике тәкә башы” сезнең гаиләгә кагылдымы соң?– Юук, кая ул! Концертларда: “Син алдан җырла әле, синең тавышны ишетсәм, минем дә җырлыйсым килә”, дия иде. Ул опера театрында эшләгәнлектән, эстрада сәхнәсенә миннән соңрак чыкты, бәлки шуңадыр, концертларда миңа күбрәк юл куя иде.
– Яшерен-батырын түгел, ир кеше буларак та асыл иде бит ул. Кемнең дә күзе кызарлык. Арага төшүчеләр дә булгандыр.
– “Төшәргә тырышучылар”, диик аларны. Булмый кая?! Өйдән берничә тапкыр ырым-шырым әйберләрен дә таптым әле мин. Димәк, үзебезгә килеп йөргән кешеләрнең барысы да безгә парлы бәхет теләмәгән.Әмма без мондый хөсетлеккә бирешмәдек. Үтә күпкабатланганлык булса да әйтим, безне мәхәббәт коткарды. Ул шундый илаһи көч! Дөньялыкта гына түгел, беребез бакыйлыкка күчкәч тә беркая да китмәде, бер тамчы да кимемәде ул.
– “Ярсуларыминде чиктәнашты,Яңа җырым инденичек башларга?Әллә үзем барыпбәрелим микәнШул таудагы кыяташларга?”“Хәйдәр җыры”ндагы бу сүзләр нәрсә турында, Зөһрә апа?
– Гөлшат Зәйнашева аңа җыр өчен бер текст тәкъдим итте. Анда “Сәхрәләргә чыгып җырлыйм әле, еракларга китсен тавышым…” кебегрәк сүзләр бар иде. Хәйдәр аңа “Гөлшат апа, минем тавышым еракларга китми, үземә әйләнеп кайта башлады, чөнки җырлавым беркемгә дә кирәкми кебек. Сәхрәләргә чыгу түгел, кыяларга барып бәрелердәй чагым. Шул хакта яз син миңа”, – диде. Шул чорда опера театрында аның катнашлыгында спектакльләрне репертуардан төшереп калдыра башлаганнар иде. Отеллоны башкаручылары да юк, Хәйдәргә дә җырларга бирмиләр. Шул вакытта булган хәл ул.Бу җырга мин дә көй яздым, тагын язучылар булды. Илдар Низамов иҗат иткәнен Илһам Вәлиев башкара. Хәйдәр генә җырлый алмады аны.
– Сезнең концертта Илһам аны искиткеч югарылыкта башкарды. Хәйдәр абыйның дәвамчылары бар, димәк?
– Әлбәттә! Илһам гына ни тора. Әмма аларның күбесенә шушы югарылыкны тотарга бик авыр. Гаиләсен туендырыр өчен, югары дәрәҗәдәге җырчы да, түбәнгәрәк төшеп, нотага салып булмый торган көйгә, “чыктым аркылы күпер” кебегрәк шигырьгә язылган җырлар башкарырга мәҗбүр очраклар да бар…Бәхеткә, Зөһрә апаның үзенә мондый куркыныч янамый. Гәрчә аның да яхшы түләнелә торган концертларда чыгыш ясарга хакы бар. Әмма кеше билгеле бер югарылыкка ирешкәч, дөнья малы мәшәкатьләрен беренче урынга куймый башлыйдыр. Ә һаман шул юлдан чабучылар, борыннары бик югары булса да, чынында мескен генә бер зат түгелме икән? Бар акча гына сыйган күңелләр, ә бар – бөтен җиһан сыйганы… Сукыраеп барган күңел чишмәләрен буып торган ташларны алып атардай, чүп үләннәренә баткан бакчаларын чистартып, тормыш кояшын балкытып җибәрүче Зөһрә апа кебек шәхесләр белән бай безнең тормыш. Шул байлыктан аермасын!
